چکیده :

در این نوشته نگاهی به تاریخ نقاشی و نگارگری انداخته ایم, پیدایش نقاشی در ایران از حدود شش الی هشت هزار سال قبل و سیر تکامل آن از نقاشی های دیواری روی غارها گرفته تا نقاشی های دوره ی مانوی و چگونگی شروع نگارگری بعد از ورود اسلام به ایران بطور مختصر اشاره شده است.

کلید واژه:

تاریخ نقاشی در ایرانی
نقاشی قبل از اسلام
نقاشی بعد از اسلام
نقاشی غارها

مقدمه:

همانطور که گفتیم نگاهی به تاریخ نقاشی و نگارگری خواهیم داشت. آغاز نقاشی در ایران به دوران میان سنگی برمیگردد, دیوارنگاری غارها در دوران کهن اهمیت زیادی برای شناخت انسانها و نحوه ی زندگی و معاشرت آنها در دوران کهن دارد. بعدها آثار نقاشی روی سفال،در محدوده‌ی زمانی هزاره پنجم قبل از میلاد درمناطقی مثل کاشان و دامغان پدیدار میشوند. این روند با نقش برجسته های دوره ی هخامنشی که بیشتر با سنتهای گذشته مانند روش‌های چکیده‌نگاری و نمادپردازی ادامه یافت تا در دوران سلوکیان و اشکانیان بیشتر پیرو غرب و یونان شد که گچ‌بری رنگی و نقاشی دیواری از هنرهای رایج در عصر اشکانی بود. ولی بعدها در دوران ساسانیان برگشت به سمت هنر هخامنشی بیشتر شد و اساس را عناصر کهن ایرانی و آسیای غربی تشکیل داد. سپس مانویان آسیای میانه نیز به نوبه خود بر جریان هنر دوره‌ی اسلامی تأثیر گذاشتند بطوری که پایه ی نگارگری ایران اسلامی نیز شناخته میشود. در اوایل دوره ی اسلامی به گچ بری و دیوارنگاری به تقلید از ساسانیان پرداختند حال آنکه، پس از استیلای مغولان اهمیت آن در مقایسه با تصویرگری کتاب بسیار کاهش یافت. نقاشی دیواری بزرگ اندازه مجددا در عهد صفویان مورد توجه قرار گرفت،هر چند دقیقا به ویژگی‌های نگاره‌های کوچک وابسته بود و در دوران جدید,نگارگری تدریجا جایش را به قلمدان نگاری و پرده نگاری رنگ روغن داد.

تاریخ نقاشی در ایران:

قدیمی‌ترین آثار تصویری پیدا شده در ایران مربوط به غارهای دوشه، همیان و میرمیلاس در منطقه‌ی کوهدشت لرستان است. نقاشی‌های کمی بر ورودی و داخل این غار باقی مانده که مربوط به اواخر دوره‌ی میان‌سنگی و اوایل دوره‌ی نو سنگی؛ یعنی حدود شش الی هشت هزار سال پیش از میلاد برمیگردد. تصاویر نقاشی شده بر دیوار این غارها صحنه‌هایی از رزم و شکار با تیر و کمان و حیواناتی مثل اسب، گوزن، بز کوهی و سگ را نشان می‌دهد که به صورت تک رنگ در اندازه‌ای کوچک و به روشی ساده با رنگ قرمز اخرایی و سیاه و زرد بر دیواره‌های غار ترسیم شده‌اند.

غار دوشه دارای نقاشی هایی بر روی دیوار هایش است و در منطقه ی کوهدشت قرار دارد

در محدوده‌ی زمانی هزاره پنجم تا هزاره اول قبل از میلاد،نقاشی روی سفال،از شاخص‌ترین تولیدات تصویری ایران بوده,جلوه‌های بارز هنر تصویری کهن ایران را بر روی سفالینه‌هایی میبینیم که از تپه سیلک (کاشان)، تپه حصار (دامغان) و یا کاوش‌های دیگر به دست آمده‌اند. در واقع تصاویر ساده شده ی حیوان و انسان، شکل‌های دایره و مربع، و نقش‌مایه‌هایی چون کوه، آب مواج، خورشید و ماه از رایج‌ترین تصاویر کهن در هنر ایران بوده‌اند. در اصل آن دوره زمانی,محل سکونت مردمانی بود که کشاورزی می‌کردند و در سفالگری مهارت کافی داشتند. آنها ظروف سفالین نخودی یا صورتی را با شکل‌های کژ نمای انسانی و تصاویر ساده شده‌ی حیوانی و نقوش هندسی به رنگ‌های سرخ و قهوه‌ای و سیاه می‌آراستند. در عصر مس و سنگ (حدود ۳۵۰۰ ق.م)، این گونه سفالینه‌نگاری در شوش به اوج کمال و ظرافت خود رسیده بود.

سفال قدیمی — پیمانه ی سفالی نقاشی شده مربوط به اواخر هزاره ی پنجم ق.م

هنر هخامنشی پیروی سنت‌های گذشته بود و به چکیده نگاری و نماد پردازی میپرداخت و به اصول طبیعت‌گرایانه ی یونان روی نیاورد. خصوصیات هنر نقاشی هخامنشی را میتوان با نقش برجسته‌های دیواری بهتر شناخت. بخشی از نقش‌برجسته‌ها به صورت آجرهای لعابدار و در رنگ‌های کبود و زرد و سفید و سیاه بودند. این نقش برجسته‌ها، علاوه بر محتوای مذهبی خاص، به سبب ویژگی‌های سبک شناسی اهمیت دارند. با اینکه شکل و ساختار آنها اساسا بين‌النهرینی است ولی باز هم تأثیرات کمی از مصر و یونان در برخی اجزا وجود داشت ولی هنر هخامنشی با جهان مردگان و جهان خدایان کاری نداشت و سر و کارش با جهان زندگان بود.

در دوران سلوكیان و بعد از آن اشکانیان,زبان و ادبیات و هنر یونانی در سراسر آسیای غربی گسترش یافت.حتی برخی از خدایان یونانی به مجموعه‌ی ایزدان ایرانی اضافه شدند و یا آمیختگی در صفات آنها ایجاد شد. در اوایل حکومت اشکانی سه گروه هنر در ایران وجود داشت:

هنر یونانی مآنی
هنر یونانی، ایرانی
هنر خاص ایرانی

یونانی مآبي چنان تأثیر عمیقی گذاشته بود که بعدا برخی شاهان اشکانی روی سکه‌های خود «یونانی دوست» یا «دوستدار یونان» می‌نوشتند. گچ‌بری رنگی و نقاشی دیواری از هنرهای رایج در عصر اشکانی بود.

در دوره ساسانیان عناصری از طریق رجوع به سنت‌های هخامنشی احیا شد.در واقع اساس هنر ساسانی را عناصر کهن ایرانی و آسیای غربی تشکیل می‌دادند،هنر ساسانی از برخی ویژگی‌های هنر پارتی هم بهره گرفت و بدین سان باعث تداوم آنها شد. از تلفیق این عناصر گوناگون زبانی نو شکل گرفت که عمیقا از قابلیت‌های ذوق و اندیشه‌ی ایرانی برخوردار بود. مانویان آسیای میانه نیز به نوبه خود بر جریان هنر دوره‌ی اسلامی تأثیر گذاشتند. حتی برخی پژوهشگران,نقاشی مانوی را پایه‌ی نگارگری ایرانی- اسلامی می‌دانند. مانی در سال ۲۱۵ میلادی در بابل متولد شد وی نقاش و پیامبر ایرانی بود که آموزه‌های دینی خود را با استفاده از تصویر در کتاب ارژنگ به پیروان خود ارائه میکرد. شیوه‌ی پیکرنگاری مانوی با کمی تغییرات در نقاشی عدوره ی سلجوقی دیده میشود. که با یک روند آرام و تنها تفاوت‌هایی در اجرا، تا زمان کمال‌الدین بهزاد ادامه یافته است.

هنر نقاشی ایرانی در مسیر تاریخ و تکامل خود همواره به سوی زیبایی‌های پرشکوه و متعالی و عروج انسانی رهسپار بوده است. بیشتر نگاره‌های ایرانی بصیرتی عارفانه را به تصویر درآورده‌اند، شالودۀ هنر نقاشی ایرانی بر شعر فارسی و عرفان و حکمت الهی استوار است.
محققان و هنرشناسان جهان معتقدند که هنر نقاشی ایرانی در دوران ساسانی و حتی پیش از آن ریشه داشته است. نقش و نگارهای کاخ پاسارگاد، تخت جمشید و تاق بستان کرمانشاه، تأثیرات هنر آن دوران را بر نقاشی ایرانی انکارناپذیر می‌سازد. قرن‌ها نقاشان ایرانی از یک روند و چارچوب کلی پیروی می‌کردند و بر اساس قوانین کلی که نقاش‌های هر منطقه در آن رعایت می‌کردند، به مکتب‌های آن منطقه معروف می‌شدند،از جمله مکتب‌های نقاشی ایرانی می‌توان این موارد را نام برد (سعی شده ترتیب تاریخی رعایت شود)

نگاره ای از مقامات حریری متعلق به مکتب بغداد

مکتب بغداد یا (عباسی)
مکتب سلجوقی
مکتب تبریز اول (یا ایلخانی (مغول)
مکتب شیراز اول
مکتب جلایری
مکتب شیراز دوم
مکتب هرات
مکتب بخارا
مکتب تبریز دوم
مکتب قزوین
مکتب اصفهان
مکتب نقاشی قاجار
نقاشی قهوه‌خانه

بعد از دوران اسلامی هنرمندان نگارگر ایرانی با الهام گرفتن از مفاهیم و عرفان اسلامی نگاره هایی زیبا خلق کردند. براساس اسناد سه دورهٔ متمایز ولی پیوسته برای تاریخ نقاشی قدیم ایرانی در نظر گرفته می‌شود: